Қазақстанда 130-дан астам ұлт өкілдері тұрады деп солардың ығына жығыла-жығыла мемлекеттік тілімізді де мүшкіл халге түсіріп болдық. Неге сонша санамыз әлсізденіп, рухымыз төмендеп кетті. Қазақ елінде, қазақ жерінде тұрып өзге ұлттың аузына жәутеңдейміз, он қазақ отырып өзге ұлт өкілі кіріп келсе өзге тілде шүлдірлей жөнелеміз. Кімнен қорқамыз? Неден тайсақтаймыз?
Осы сөздердің дәлелі болсын – көшеде кетіп бара жатып қоғамдық тамақтану және сауда орындарының маңдайшаларына, баннерлерге, ақпарат тақтайшаларына назар аударыңызшы. Орысша мәтініне қарасаң – зор, қазақшасына қарасаң – қор. Тауарын өткізу үшін емес қазақ тілін мазақтау үшін іліп қойғандай. Одан қалса, «Жарнаманың мазмұнына жарнама беруші жауапты» деп бадырайтып жазып қоятындар да бар. Кінәліні тауып көріңіз?
Неге бұлай екені айтпаса да түсінікті. Жарнама әуелі орысша жасалады. Кәсіпкерді ұят қысып бара жатса немесе тіл жанашырларының қырағы көзіне түссе қазақшасын аударта салады. Жоқтан бар, әйтеуір. Аудартқанда да кәсіби аудармашыларға жүгінбейді. Ақшасын шығындап қайтсін. Сол мекемеде қазақшасы қалғандарынан тәуір-ау деген маманға өтініш жасайды. Болмаса «гуглдете» салады. Қашан да инновациялық технологияның басында өзге ұлт өкілдерінің отырғандығын ескерсек ол бағдарлама оңған аударма ұсына қоюы екіталай. Кәсіп иесі әлгі аударманы тиісті орынға тексертіп қайтсін, көшіреді де, маңдайшасына іліп қояды. Тіпті біз естімеген, кітаптарда кездестірмеген қазақша аудармаларды ежіктеп елу рет оқысаң да мағынасын түсіне алмайсың. Етістігі сөйлемнің басында, зат есімі соңында, адам түсінбейтін қойыртпақты заң алдындағы жауапкершіліктен құтылу үшін де көрсете салады. Себебі Қазақстан Республикасының «Тіл туралы» Заңының 19, 21-баптарында, «Жарнама туралы» Заңның 20-бабында, «Әкімшілік құқық бұзушылық» кодексінің 75-бабының 3-тармағында кәсіп иесінің көрнекі ақпарат құралдарының орналасуын, сауаттылығын, жазылуын бақылауға алу көрсетілген. Заң бойынша мемлекеттік тілде сол жағына және жоғарғы жағына, орыс тілінде оң жағына немесе төменгі жағына орналасады. Және әріп өлшемі бірдей болуы қажет. Басқа тілдерге де аударып жатса құба-құп. Тек қазақ тілінің құқығы тапталмауы қатаң сақталуы керек.
Осы көкейкесті мәселені көтерген келелі жиын Т.Рысқұлов атындағы экономика колледжінде өтті. «Сауатты кәсіпкер сауатсыз жарнамаға жол бермейді» тақырыбын алға тартқан басқосу аудандық мәдениет және тілдерді дамыту бөлімінің басшылығымен жүзеге асты. Басқосуға жауапты сала өкілдерінен бөлек «Атамекен» ҰКП-ның қызметкері А.Жансейітова, кәсіпкерлер мен сол саланы игеріп жатқан жастар, жарнама агенттіктерінің өкілдері, ірі-сауда үйлерінің әдіскерлері қатысты. Аудандық мәдениет және тілдерді дамыту бөлімінің маманы Ұ.Ақжігітова шараның мақсатын түсіндіріп, мемлекеттік тіл саясатын іске асыру бағытында атқарылған іс-шараларға тоқталып өтті. Үстіміздегі жылдың алты айы ішінде «Мемлекеттік тіл және жарнама» акциясы аясында аудан бойынша 100-ден астам нысан тексеріліп, сараптау тобының сынына іліккен нысан иелеріне ескертулер берілген. 10 күн ішінде жарнамаларын заң талаптарына сай рәсімдеген кәсіп иелерінің жауапкершіліктеріне разы болсаң, керісінше заңға пысқырып, құлақ аспағандар да табылған көрінеді. Тіл сақшыларының сын-ескертпелерінен нәтиже шығармаған кәсіп иелеріне заң тұрғысында айыппұл салынады. Бұл жөнінде қалалық әкімдігінің бас маманы Ж.Ордабаева айтып өтті. Қала аумағында тілге қырын қараған сауда нүктелеріне қосымша уақыт беріліп, бүгінде олардың басым бөлігі жарнамаларына сауаттылық енгізіп үлгеріпті. Дегенмен жаз айларында жаздық қоғамдық тамақтану орындары, балалар алаңдары көптеп ашылатындықтан, олардың атаулары мен ақпараттық жарнамаларындағы қателерді түзету жұмыстары жүргізіліп жатыр.
Шараға қатысқан аудандық «Қазақ тілі» қоғамының әдіскері, сыртқа жарнаманың сауатсыз мәтіндерімен күресіп жүрген тіл жанашыры Гүлнәр Мамырбаева көрнекі ақпарат құралдарындағы калька аудармалардың көңіліне қонбай жүргенін жеткізді. Сондай-ақ латын қарпіндегі жазудың нақты нұсқасы бекітілмей жатып маңдайшаларға латын тілінде жазуға шектеу қойылу керектігін де атап берді. Кез келген жарнаманың қазақ тіліндегі нұсқасының ілінуіне арнайы мамандардың тексерісінен өтіп, сарапталып, талданғанына рұқсат берілгені жөн. Және бұл міндеттелгені дұрыс.
Осылайша сауатсыз жарнамалардың шешілмей жатқан тілдік және әлеуметтік мәселелері кеңінен талқыланған жиын кәсіпкерлер мен жарнама агенттіктерінің ар-намысын оятуға тырысты. Үнемі өзгеріп, жетіліп отыратын тілге тек адамдардың немқұрайлығы ғана кері әсерін тигізеді. Қазақ тіліне деген мұндай немқұрайлылық – өліммен тең екенін сіз бен бізге ұғынатын сәттен кешігіп қалмайық.
Меруерт ДҮЙСЕНҒАЛИЕВА,
«Талғар».
