Қай қоғамда да жетістік пен кемшіліктің, шешімдер мен проблеманың егіз қозыдай қатар жүретін әдеті. Бірінің бірісіз күні жоқ. Біріне бірі тәуелді. Мақтанамыз келіп: өзіміз аштан қырылып жатып, өзгеге бір үзім нан ұсынған ел едік; отырған жерімізден ысырылып, пана іздегенге орын берген жұрт едік; жерді теуіп қалсаң – Менделеевтің элементі атқылап шығатын мекенбіз, тағысын тағы тізбектеліп кете береді. Әсіресе, қазба байлықты көп айтамыз. Арыға кетсек – бұдан 3 мың жыл бұрын Атасу маңында мыс қорытатын пештер болыпты. Біз 1730-1740 жылдары жоңғармен арпалысамыз деп, аяғымыздың астына қарауға мұрша болмай жүргенде, Петер Симон деген зерттеуші келіп «Алтай тауларында қорғасын, күміс кендері сықап жатыр» деп тамсанып кетіпті. Беріде – болат пен хромит рудасын, қызыл мыс пен қорғасын өндіруді еселеп арттырдық. Ақыры Кеңес Одағы бойынша түсті металлургияның ірі базасына айналдық. Бұл экономикамызға оң ықпалын тигізді, өндірістің қазанынан от кетпеді. Алайда жағдайдың екінші бір қыры да бар екен. Қыр болғанда да сүйір қыр. Дұрыс пайдаланбасақ, әне-міне тиген жерін тіліп түскелі тұр. Өткір мәселе.
Қалдық қайда жатыр?
Қазіргі тәуелсіз Қазақстанда да ауыр түсті металдар өндірісі лайықты дамып жатыр. Әсіресе, Жезқазған мен Балқаш кен-металлургиялық комбинаттарында буда-буда мыс өндірілуде. Шығыс пен Оңтүстік өңір мырыш пен қорғасын өндіруді қамтамасыз етіп тұр. Былай қарағанда есеп түгел секілді. Ал, жоғарыда айтқан «қыр» – сол өндірістен артылып қалатын қалдықтар жайында. Өндірістен ауысқан қалдықтар тау-тау үйіндіге айналған. Оларды өңдеп келіп жіберсе, тағы қаншама металдың сауабын алуға боларлықтай. Біріншіден – қоқыс босқа жатпайды, кәдеге асады. Екіншіден – құр жатқан қалдықтардан зиянды у тарап, табиғатқа залал келтірмес еді.
Қаржы және бюджет комитетінің мүшесі болып, экономикаға бір бүйрегі бұрғандықтан ба, Мәжіліс депутаты Дания Еспаева түнеугүні осы тақырыпты көтерген. Инвестициялар және даму министрі Жеңіс Қасымбекке сауал жолдаған депутат бизнеске қалдықтардан құнды металдар алу мүмкіндігін беруіміз керек дейді. Оның сөзінше, қазіргі кезде кен өндіру орындарынан шыққан тонналаған қалдықтар қоршаған ортаның басына қара бұлт үйіріп тұр.
– Қазір елімізде жедел түрде өңдеуді қажет ететін шамамен 40 миллиард тоннадан астам техногенді минералды қалдықтар (ТМҚ) жиналып қалды. Құрамында құнды және сирек кездесетін металдар көп болғандықтан, олар экономиканың дамуына үлкен әсерін тигізеді. Заманауи технологиялардың көмегімен оларды айырып алу деңгейін жоғарылатуға болушы еді. Осындай қалдықтарды бизнес кәдесіне жаратса, жаңа жұмыс орындары ашылады, бюджеттің де қазаны молаяды, – деді депутат.
Еспаеваның айтуынша, техногенді минералды қалдықтарды өңдеу бойынша жұмыс істейтін компаниялар жоқ емес. Дегенмен сол компаниялардың ТМҚ базасына кіру мүмкіндіктері төмен екен. Бұған енді тікелей министрлік жауап беретіні анық. Біз өз әлеуетіміз жеткенше, қазба байлықтан артылып күлге айналған қалдықтар турасында толғанайық. Пайдаға жарайтын миллиондаған тонна ресурстар, әрі-беріден соң буат-буат миллиондаған ақшалар неге қалдық күйінде жиналып жатыр?
Ол неге қымбат?
Алдымен, «техногенді қалдық деген не өзі?» деген сауалға жауап берелік. Маманнан естіп алғаным бойынша айтар болсам, кеннің құрамында түсті металл, бағалы алтын аз болады. Металлургтар оны мүмкіндігінше байытып, концентрат алады. Концентратқа кетпегені қалдыққа айналады. Есептеп қарасақ, түсті металлургияда өндірген кеннің 70-80 пайызы қалдыққа, 10-15 пайызы зауытқа кетеді екен. Қалғаны металлургияда үйіліп-үйіліп қалады. Қалдық дегеніміз – осы. Геология-минералогия ғылымдарының докторы, профессор Әділхан Байбатшаның айтуынша, біз әлі табиғи ресурстарды қомағайлана пайдаланып, техногенді қалдықтарға бет бұра алмай жатырмыз.
– Қазір табиғи шикізатты өңдейміз, қажетсізін қалдыққа жібереміз. Қажетсіз ресурстар адам қолы тимеген күйі жата береді. Мәселен, Жезқазғанның өзінің қалдығы – бір миллиард тонна. Оның ішінде айырып алатын оншақты металл бар. Алдымен, кішкене ғылыми зерттеу жұмысын жүргізіп нақтыласа, сосын өндірісті бастаса, қаншама металл алуға болар еді. Айталық, Жезқазған металынан ауысқан қалдықтар құрамында 1 миллион тонна мыс бар. Басқа металдарды санамағанның өзінде. Бір тонна мыстың құны – 6 мың доллар екенін ескерсек, қалдықтар арасында 6 миллиард долларға татитын мыс жатқанын есептей аламыз. Экономикада сұраныс орасан. Бір алтынның пайдаланылатын 120 бағыты бар. Бір мыстың өзі өнеркәсіптің сан-саласында кәдеге асады, – дейді профессор.
Экономикамыздың 70-75 пайызы минералды шикізат есебінен шаруасын атқарып тұрғаны әмбеге аян. Оған қалдықтарды өңдеу өндірісін қосақтасақ, табыстың әлдеқайда алға жылжитынын болжайтындаймыз. Әділхан Бекділдәұлы айтып отырған қалдықта жатқан бір миллион тонна мысты қайдан табамыз? Қазір мыс десе, Жезқазған мен Балқаштағы зауыт ауызға ілігеді. Бірақ олардың өзі қосылып 200 мың тоннаны әрең өндіреді.
– Жезқазған, Балқаштағы қалдықтардың құрамын қарастырдық. Жатқан қалдықтардың ішіндегі мыс болсын, алтын болсын – минералдардың құрамында болады. Солардың құрамына үңіліп, металдың қандай минералды күйде болатынын зерттедік. Металдың түр-сипатын түйіршіктердің ішінен айырып анықтау, алу оңай емес. Сол себепті, ондай дүниені технологтар байқай алмайды. Біз көзін ашып көрсетеміз: металл мынандай жерде тұр, соған қалай жетесіңдер деп. Сосын олар жету технологиясын таңдай бастайды. Құрамына қарай қалай айырып алу тәсілдеріне біз жол ашамыз, – дейді Әділхан Байбатша.
Шетел шешімі не дейді?
Шетел тәжірибесімен салыстыратын болсақ, бұл шаруаны АҚШ, Канада, Австралия, Қытай қолға алған. Оларда табиғи кеннің қоры сарқылып бітуге таяу, сондықтан да қалдық арасынан қаржы іздеп жанталасып жатыр. Біз жердің асты мен үстін ен жайлаған ресурстарды тауысып бітпей, қалдық атаулыға мұрын шүйіргеніміз – шүйірген-ау. Мәселен, Жапонияда жыл сайын 50 миллион тонна тұрмыстық және 400 миллион тонна өндірістік қалдық жиналады. 2000 жылы елде қабылданған шикізат пайдалануды жеделдету туралы заңға сәйкес, барлық тұрмыстық және өндірістік қалдықтардың 50 пайызын игеру мүмкін болады. Заң аясында екі мыңға жуық қалдықты жағып жіберуден энергия өндіретін және тұрмыстық техникаларды, жиһаздарды бөлшектеп, төмен бағамен сатылымға шығаратын арнайы кәсіпорындар ашылған. Қалдықтарды өңдеумен айналысатын орындардағы барлық жұмыс автоматтандырылған, соған сәйкес алыстан басқарыла береді. Тағы бір мысал – Doduco атаулы неміс компаниясы жыл сайын қалдық арасынан 400 тонна құнды металл өндіреді. Бұрын өз қызметіне аса кірпияз қараған компания, қазір құрамында 1 пайыз ғана бағалы металл болса да қалдықтарды қабылдай береді. Қиыр шығыс федералдық университетіндегі ғалымдар тобы көмір электр стансаларындағы технологияларды өңдеу әдісін зерделепті. Тәсіл бойынша қайта өңделген қалдықтан алтын, платина, тіпті құрылыс материалдарын да алуға болады. Ғылыми топтың мәлімдеуінше, орташа әр тоннада 2,5 грамм көлемінде алтын сақталған.
Инвестициялар және даму министрлігі Жер қойнауын пайдалану департаментінің мәліметі бойынша біздің елде техногенді қалдықтар пайда болатын 1370 нысан бар. Олардың 450-і – аралас нысандар. «Жер қойнауын пайдалану туралы» заңға сәйкес, техногенді минералды қалдықтардың құқығы келісімшарт біткенше жер қойнауын пайдаланушының еншісінде қалады. Депутаттың ұсынысы да осы жерден шығып отыр.
Кәдімгі үйімізде сәуле шашып тұратын жарық лампаларын білеміз ғой. Екі күннің бірінде күйіп кетіп жатады. Сол күйіп кеткен лампада – 10 миллиграм вольфрам болады екен. Миллион лампа күйсе – 10 келі вольфрам. Осы 10 келіні өндіру үшін зауыттар қаншама металдың шаңын қағады. Вольфрам дегеніңіз – ең қиын балқитын металл. Өнеркәсіптің әр саласы «маған бер» деп сұрап тұратын зат. Бұл – қарапайым, керексіз лампаның сыйлайтын пайдасы. Бойына алтын мен күмісті жиған тонналаған темір қалдықтың пайдасын елестетіп көріңіз. Желге ұшып, ауаға тарап, ақыры денсаулыққа зиян келтіріп жатқан осынау өндірістік қалдық әлеміне де назар аударып қоятын кез жеткен сыңайлы.
Абай АЙМАҒАМБЕТ
Материал «АЙҚЫН» сайтынан алынды
