Қазір – ақпараттық технологияның дамыған заманы. Қоғам, адам игілігі үшін пайдасы ұшан-теңіз болғаныман қатері де кем емес. Адамзат баласымен бірге жасап келе жатқан қылмыстың түрі – алаяқтық қоғамның жағдайына байланысты түрленіп, дамып, жаңа сипатта көрініс беріп жатыр. Яғни, интернеттің дамуына байланысты пайда болған интернет-алаяқтықтың құрбандары күн санап емес сағат санап өсуде. «Қалам ақымақтың қолына тисе, көсеуге айналады» дегендей, қазір интернет желісінің мүмкіндіктері алаяқтардың пайдасына жарап, киберқылмысқа айналды. Қылмыстары «цифрланған» кибералаяқтардың кесірінен әлемде киберқылмыс өршіп барады.
Кейінгі жылдары киберқылмыс, интернет алаяқтық мәселесі Қазақстанды да алаңдата бастады. Ішкі істер министрлігінің мәліметінше, елдегі барлық киберқылмыстың 99 пайызын интернет алаяқтық құрап отыр. Соңғы 7 жылда киберқылмыс 10 есеге дейін өскен. Салдарынан, былтыр ел азаматтарына киберқылмыстан 21 миллиард теңге шығын келген.
Қаржылық сауаттылық төмен
Алаяқтарға алданушылар қатарының көбеюі қаржылық сауатсыздықтың аздығынан екені айтпаса да түсінікті. Мамандардың айтуынша, қоғамда қаржылық сауаттылықтың және сыни ойлаудың төмендігі, «көп ақша тапсам», «тез байып кетсем» деген қиялдың жетегінде жүргендер санының артуы алаяқтардың айласын асыруға бірден-бір себепкер болып отыр.
- Қазір алаяқтар Америка немесе Ресей, Украинада, Түркияда, яғни әлемнің кез келген түпкірінде отырып, айласын жүзеге асыра береді. Тіпті, қосымшалар арқылы кез келген телефон нөмірінің соңғы 4 санын басқа бір компанияның нөміріне айналдыра салады. Дауысты да кейбір қосымшалардың көмегімен өзгертіп, сенімге кіріп, алдаудың да жолдары бар. Олар ВПН, IP адрес арқылы да адамдарды тонай алады. Бірақ соларды ұстау көп жағдайда қиындық тудырады. Әрине, IP адрес арқылы Қазақстанда табуға болады, бірақ олардың көбі ВПН пайдаланғаннан кейін деректер ауысып кетеді де, табу қиынға соғып жатады, — дейді IT маманы Б.Инияз.
Сілтемені бастың – сан соқтың
Киберқылмыстың артуына онлайн режимдегі қызмет түрлерінің көптігі де әсер етіп отыр. Интернет алаяқтар кез келген адамның электрондық поштасына вирустық хаттарды, SMS-хабарламалар немесе қосарланған сайтқа апаратын сілтемелері бар push-хабарламалар жіберу арқылы арам ойын оңай жүзеге асырады. Сонымен қатар әртүрлі ұтыс ойындары мен лотореяларға қатысуға үгіттеу немесе несие қарыздарының коллекторларға берілгендігі туралы хабарлама жіберу арқылы көрсетілген сілтемеге енгізілген жеке деректер бойынша, танымал мессенджерлерде жалған боттар жасау арқылы да азаматтардың карточкаларынан барлық ақшаны ала алады және оларға алаяқтық жолмен несие де бере алады. Статистика деректеріне сүйенсек, бопсалаушы бағдарламалар кесірінен әлемде жыл сайын шамамен қарапайым азаматтардың 1 млрд электрондық поштасы бұзылатын болса, бұл ғаламшардағы әрбір бесінші интернет пайдаланушының зардап шегетінін білдіреді.
Данияр Мухияев, аудан прокурорының орынбасары:
- Алаяқтықтың барынша қазіргі кең тараған түрі – азаматтарды күмәнді қаржылық жобаларға тарту. Мұндай схемаларда алаяқтар тіпті халыққа танымал адамдардың бейнесін пайдаланып, әлеуметтік желілерде (Инстаграм), видеохостингтерде (YouTube) жарнама орналастырады. Онда өз құрбандарын «тиімді», «қолайлы» жағдайлармен қызықтыра таныстырып, көрерменді арбайды. Әрбір тұрғынға дивидендтер төленетінін әйгілі адамдардың аузымен айтып тұрса, ондайға қалай сенбессің? Бұл схемаларда жәбірленушіге бастапқы кезеңде ақшаның аз мөлшерін төлейді, сонымен қатар бағалы қағаздардың пайыздық мөлшерлемесін көтеретін жалған кестелерді көрсетеді. Алаяқтың мақсаты – жәбірленушіні үлкен сомаға қызықтыру, ұтыстар мен қолма-қол ақшаны инвестициялауға қол жеткізу.
Кибергигиена ұғымы керек
Мемлекет басшысының тапсырмасы бойынша Ақпараттық-коммуникациялық технологиялар мен киберқауіпсіздік саласын цифрлық трансформациялау және дамыту тұжырымдамасының 2023-2029 жылдарға арналған жобасы аясында «Қазақстанның киберқалқаны-2» тұжырымдамасының жаңа нұсқасы дайындалды. Тұжырымдама аясында елде өңірлік цифрлық хабты қалыптастыру, байланыс саласын монополиядан арылту, киберқауіпсіздікті күшейту және денсаулық сақтау, білім беру, азаматтық қауіпсіздік салаларында жасанды интеллектіні дамытуға басымдық берілмек. Азаматтар мен бизнесті жылдамдығы жоғары интернетпен, ал республикалық және негізгі облыстық жолдарды мобильді кең жолақты желілермен қамту бойынша жұмысты аяқтау жоспарланып отыр.
- Мемлекет басшысының тапсырмасының жергілікті жерде жүзеге асуына барынша жұмыс жасап жатырмыз. Аудан тұрғындарымен кездесіп, талқылап, ақпараттандырып келеміз. Оның ішінде аудандық прокуратурамен бірлесе жұмыс жоспарын құрып, кәсіпкерлердің құқығын қорғау үшін кездесулер ұйымдастыру үстіндеміз. Одан бөлек түрлі мекеме ұжымымен кездесіп, ақпараттық парақшалар таратып, қаржылық сауаттылықты арттыру бойынша жұмыс істеудеміз, — дейді «Атамекен» кәсіпкерлер палатасының Талғар аудандық филиалының директоры Айдос Ермекұлы.
Құзырлы органдар күресті күшейтуде
Ауданымызда құзырлы органдар киберқылмысқа қарсы күресті күшейіп, түрлі алдын алу шараларын қабылдануда.
Ерлан Тағаев, Талғар ауданының прокуроры:
- Ең бастысы, алдымен қоғамда кибергигиена деген ұғымды қалыптастыру керек. Мысалы, қаржы пирамидалары мен интернет алаяқтарды «оңай олжаға елітіп, қаржыға қарқ қыламын» деуінен-ақ тануға болады. Кез келген адам әлеуметтік желілердегі ақпараттарға көзсіз еріп кетпей, критикалық ойлауға дағдылануы керек. Оңай олжа қақпанда ғана болатынын естен шығармаған абзал. Сондықтан қулығына құрық бойламайтын интернет алаяқтардың арбауына түсіп, сан соғып қалмау үшін кез келген адам күмәнді қосымша немесе сайтқа жеке деректі тіркемеу, кез келген сілтемеге өтуде абай болу, құпиясөзге мұқият болу деген секілді қарапайым ережелерді естен шығармағаны жөн. Себебі бүгінгі күні киберқауіптен қорғау, киберқауіпсіздік мәселесі тек мемлекеттің немесе құзырлы органдардың ғана міндеті емес, жекелеген азаматтардың да сауаттылығы мен сақтығының мәселесі болып отыр.
М.Бөлек
