Қазақ деп аталатын қайсар халықтың бағында сонау ықылым заманнан бері көктеп, жайқалып келе жатқан ҚАЗАҚ ТІЛІ деген бір бәйтерек бар. Аяқ аттасаң алыпсатарға, қол созсаң қайырымсызға жолығатын бүгінгі аласапыран қоғамға сол бәйтеректің өзегі талмай, өркені үзілмей жетуі ұлтының рухын жүрегінің түбіне ұялатқан ұлтжанды азаматтардың арқасы десек артық айтпаймыз. Олар сол бәйтеректің топырағын қазақ мәдениеті мен дәстүріне деген сүйіспеншілікпен тыңайтты, тамырын ұрпағының жадын қазақы ғылым мен білімге толтыру арқылы қоректендіріп отырды. Құрт жеген жапырағын жұлып, сарғайғанын тазалады.
Сондай ерен еңбектің арқасында осы алып ағаш қазіргі заманғы 70-ке жуық пайыздық көрсеткішке ие қазақ деп аталатын қаракөз жұртқа жетті. Ал бүгінгі аға буын ше? Олардың саялы бәйтеректі баптаудағы бағбандық өнері қай шекте? Осы күнге аман-есен жеткізген Алаш қайраткерлеріне қарыздар емес пе? Келер ұрпақтың көзіне тік қарай ала ма? Бұл өзекті мәселе өзге тақырыпқа жүк болсын. Ал бүгін досыңмын деп жүріп, дұшпандығын оздырар жамандар барда насихатының негізі ұлт руханияты болған сала – аудандық мәдениет және тілдерді дамыту бөлімінің саралы ісін жазайық.
Рух шырақшылары
Иә, мен оларды солай атар едім. Ана тіліміздің көсегесін көгертуге атсалысып жүрген тіл жанашырларын ұлтымыздың рухани шырақшылары деуге толық негіз бар. Ұлттық сананың әлсіреуі ұлттың әлсіреуіне, күшеюі ұлттың күшеюіне алып келетін әлімсақтан белгілі тәмсілді жүрек түбіне шешілместей түйіп алған оларға тіпті әлемдік пандемия да кесірін тигізбеді. Рас, карантин деп қамалған тұста жоспардағының көбі орындалмай қалды. Бірақ қарап жатпады. Онлайн форматқа көшті де, алға қойған мақсаттарына қарай айқын тірлік істеді. Қол қусырып отыруға көндікпейтін ол мақсат – қазақ тілін қайткенде де көш басына ілестіру. Сөзім жалаң болмасын, жыл соңында аудандық кітапханада ZOOM платформасы арқылы өткен қорытынды жиында сөз алған басшы сөзін алға тартайын.
Фарида Бегенбаева, аудандық мәдениет және тілдерді дамыту бөлімінің басшысы:
– «Қазақстан Республикасындағы тіл саясатын іске асырудың 2020-2025 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасын бекіту туралы» Үкіметтің қаулысын басшылыққа алып жұмыс істеп жатырмыз. Жоспарға сай тоқсан сайын тілдік жағдайды зерделеу мақсатында ауданға қарасты мемлекеттік мекемелердің кіріс-шығыс құжаттарына мониторинг жасалып отырады. Нәтижесінде 2020 жылдың қорытындысы бойынша аудандағы мемлекеттік тілдің қолдану көрсеткіші 99,7 пайызға жетті. 101 көше облыстық ономастика комиссиясы отырысының қарауына ұсынылды. 233 көшеге атау беру, қайта атау бойынша құжаттар аудандық мәслихаттың кезекті отырысында қаралды. «Тіл және ономастика» жұмысшы тобының зерделеу жұмыстары нәтижесінде 3318 нысан тексеріліп, 106-сына ескерту берілді. 100 пайызға жете ғабыл көрсеткіш тынымсыз еңбектің тындырымды түйіні. Қалған үш пайызды теория мен практикаға телиік.
Теория мен практика
Жалпы ғалымдардың айтқанына сүйенбей-ақ адам бойындағы көп әдет пен ой-сананың қалыптасуы бала кезден екенін білеміз. Сондықтан да болар сананы өзгертудің оңайға түспейтіні. Әйтпесе «қазақтың болашағы қазақ тілі» екендігі айтудай-ақ айтылып, жазудай-ақ жазылып жатыр. Құдай оңға бастырып өз алдымызға дербес ел болғанымызға отыз жыл. Отызында орда бұзар жігіттің өз ана тілінде көсілгенін әлі көксеп келеміз. Әлі күнге өз тіліміздің өркендеуі жолындағы жөн-жосық пен бағыт-бағдарды іздеумен келеміз. Сонда біз сол баяғы кеңестік жүйеден пәлендей қара үзіп кете алмағанымыз ба? Тәуелсіздікпен бірге өскен ұрпақтың тіліне қарасақ басымызды изеуге тура келеді.
Теория мен практиканы бекерге сөзге тиек қылмадым. Ол – үйренем деген адамға берілген екі жол. Кез келген жерге қоқыс тастауға болмайды деп күнде ақыл айтуға болады, онсыз да айтылып жатыр. Бұл – теория. Ал практикада қалай болады? Өз қолымен қоқыс жинаған адамдар енді қайтып белгіленбеген орынға қоқыс тастамайды. Бұл – практика. Тіл үйренудегі кемшін тұсымыз да – осы. Қажеттілік жоқ. Әйтпесе, қаншама қазақ тілін үйренуге арналған бағдарламалар, курстар баршылық. Бірақ қолына сертификатын алған кадрдың қазақшасы қажетіне жарамай қалады. Көше жолы – орысша, базар маңы – орысша, қызмет көрсету – орысша, қоғамдық көлік – орысша. Яғни тіл мәселесін Заңмен реттей алмайтындығымызға көзіміз жетіп отыр. Отбасы, күнделікті тұрмыстық қатынастарды, базар, сауда, көлік, денсаулық, басқа да салаларды қазақ тіліне заңмен икемдеп, жөнге салу қиын. Ол, ұлттық намысқа, тәрбиеге байланысты. «Тәрбие басы – тал бесік» деп менің айтпағымды бір-ақ ауыз сөзбен түйіндеген атам қазақтан асып ештеңе айта алмаспын.
Қарыз бен парыз
Мемлекеттік тілде қазақ азаматтарының басым көпшілігінің тілді меңгермеуі бүгінгі жас ұрпаққа үлгі-өнеге бола алмай отырғандығы тағы бар. Билік басындағы адамдардың оқтын-оқтын ауысуы да тіл тағдырына айтарлықтай әсер етуде. Кей жағдайда мемлекеттік қызметке ел мүддесі, халық қамы дегенді есіне де алмайтын, бір күнгі бас пайдасы үшін «сайтанға да сатыла салатын» жолбикелердің келуінен жүйелі жұмыстың берекесі қашып жатады. Олардың жұмысты «жаңа бағытқа» бұрғаны соншалық байырғы кадрдың өзін «өз тіліне» икемдеп ала қояды. Одан қала берді қарамағындағыларды түгелге жуық ауыстырып, уысынан сусып шықпайтын, не айтса да ләппайлап тұратындарды түзеді. Қызметке тағайындағанда «тілдік фактордан гөрі іскерлікке артықшылық беру жөн» деген уәжді алға тартады. Олардан қандай өзгеріс күтуге болады. Бізде бір құжаттың нұсқасын орыс тілінде дайындап, оны іле-шала мемлекеттік тілге аударып аудармашылардың көмегіне жүгінбей-ақ жұмыс істейтін мүмкіндік бола тұра осылай істейміз. Орта қазақ тілді болса, жұмысқа алынған басқа ұлт өкілі де бірте-бірте икемделіп, үйренбес пе еді?! Біздегі бар қиындық – қазақтардың қазақ тілді меңгеруі болып тұр. Олардың санасында ұрпақ алдындағы қарыз бен парызды ұмытпау сезімі әлсірегені соншалық, «атымды адам қойған соң, қайтіп надан болайын» демейді. Ұлтжанды басшы Фарида Мамырбекқызы онлайн да, офлайн да қатысушыларға осы тұрғыдағы ойын қынжыла білдірді:
– Ұлттың болашағы дегенде өре түрегелетін жанның бірімін. Бірақ қазір жастың да, жасамыстың да бойын енжарлық, немкеттілік билеп алған. Ең қорқыныштысы – қазақтың самарқаулығы мен немқұрайдылығы. Бір іске білек сыбанып кіріссек, сол іс сол азғантай адамнан құралған топқа ғана керек сияқты. Қалғанының ісі не тындырады екен деп сырттан бақылау және үру. Адамдарды дендеген немқұрайдылық күнделікті тұрмыс-тіршіліктен бастап, қоғам өмірі үшін маңызды саналатын саясат, құқық, экономика, денсаулық сақтау, өнер, мәдениет, білім, ғылым сияқты белді салаларына әбден сіңгені соншалық, бұл бір әдеттегі үйреншікті жағдай сияқты саналатын болған, — дейді басшы.
Онлайн озғандар
Сонымен аудандық мәдениет және тілдерді дамыту бөлімінің жұмысынан басталған әңгімемізді жалғастырайық. Бөлімнің ұйтқы болуымен өткізілген байқауларда топжарғандарға қарап тіл үйренуге деген құлшыныстың барына қуандық. Өйткені байқаулардың басым бөлігі өзге этнос өкілдеріне арналған екен. Мәселен, «Ортақ Абай» атты көркемсөз оқу байқауында №3 орта мектептің оқушысы А.Гайколов жеңіп алған жүлделі орын замандастарын қызықтырса керек, «Абай оқулары» атты онлайн байқауға қатысуға ниет білдіргендер саны көп болды. Оны өзіміз де Facebook әлеуметтік желісінен байқадық. «Көркем тіл. Көркем сөз. Көркем ой» атты облыстық байқауда №22 мектептің мұғалімі К.Гончарова І дәрежелі дипломды иеленсе, №31 мектептің оқушысы Р.Машурова ІІІ дәрежелі болып оралды. Осы іспеттес «Мемлекеттік тіл және БАҚ», «Жетісудың жыр керуені», «Ана тілім – арым бұл», «Тіл шебері», «Мен қазақша сөйлеймін», «Ұлы даланың ұлы тұлғасы», «Сауатты жарнама – тіл тазалығының көрінісі» сынды байқаулардың қатысушылары мен жеңімпаздарының есімі айтылып, бөлім тарапынан марапатқа ие болды. Рухани құндылықтарды насихаттауға бағытталған «Тіл – ғұмыр» атты байқауға қатысқан аудандық қаламгерлердің ішінен Ж.Сәленұлының еңбегі облыста топ жарып, проза жанры бойынша бірінші жүлдені жеңіп алды. Ал А.Ережеп поэзия жанрынан ІІ орынға ие болды. Қорытынды жиында сондай-ақ тіл мерейін үстем етіп жүрген Талғар қаласы әкімі аппараты, аудан әкімі аппараты жалпы бөлімі, Талғар аудандық мәслихаты, аудандық кәсіпкерлік бөлімі, Панфилов ауылдық округі әкімі аппараты сынды бір топ ұжым өкілдері де бөлім басшысының «Алғыс хатын» иеленді. Оның ішінде «Талғар» газетінің тілшілері де бар. Байқасақ, тілді қай жағынан болса да жарқыратып насихаттап, жалпақ жұртқа танитындай етіп жарнамалап жатқан бөлім қызметкерлерінің еңбекқорлығы мақтауға тұрарлық. Өйткені тілдің өркендеуіне құйылған қаржы – еліміздің болашағына құйылған қаржы. Біздің ұлттық болмысымызға тұғыр болатын идеология.
– Ана тіліміздің қадір-қасиетін арттырып, қолданыс аясын кеңейту үшін сұмдық сұңғыла идея керек емес деп ойлаймын. Ол «Мен — қазақпын» деген әр азаматтың көзіне көрініп тұрған, ниеті туса істелінуі керек іс деп білемін. Мысалы, әкімдікке күніне қаншама адам келеді. Соның бәріне қазақ тілінде амандасып, қарсы алсаңыз, ешкім сіздің аузыңызды буып жатқан жоқ. Сондықтан көп нәрсе өзімізге байланысты деп білемін. Қазақ тілін іс-қағаз тіліне көшіру де өзіміздің қолымызда. Ол үшін үлкен қабілеттің немесе қисапсыз қаржының иесі болуың шарт емес.
