Қазақты қазақ етіп тұрған — оның тілі. Тіл тазалығын, сөйлеу мен жазу мәдениетін, заңдылықтарын сақтау – міндет. Олай болмағанда мынау жаһандану заманында тіліміз өзіміз де түсінбейтін қойыртпаққа айналып шыға келуі әбден мүмкін. Байқасаңыз, біздің сөйлеу мәнеріміз, сөйлем құрауымыз, ойымызды жеткізуіміз қазақша емес. Мүлде өзгеріп кетті.
Бұл соңғы әлеуметтік желілер өмірге ене бастағалы қарқын ала түскенімен, шын мәнінде, оның тамыры тереңде жатыр. Бәрінің бастауы түпнұсқа ретінде орыс тіліндегі материалдарды пайдаланатынымызда. Кеңес үкіметі кезінде бүкіл саяси материалдар, тапсырмалар мен құжаттар Мәскеуден орысша келетін, оны аударып тарату міндет болды.
Міне, осы кезде қазақша жазуда жекелеген сөздер түгілі орысша сөз тіркестері түйдек-түйдегімен ене бастады.
Ол кеше еді. Ал бүгін ше? Неліктен сауатсыздық белең алып барады?
Президент Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаевтың Қазақстан халқына Жолдауында айтылған қоғаммен кері байланыс және халық үніне құлақ асатын мемлекет тапсырмасын жүзеге асыруға бағытталған Мәдениет және спорт министрлігінің жол картасы аясында «БАҚ-тағы сөз мәдениеті» тақырыбында Парламент депутаттары, БАҚ басшылары, сала журналистері мен қазақ баспасөзі қайраткерлерімен онлайн кездесу өткіздім.
Мақсат – сөз мәдениетіне қатысты мамандардың пікірін тыңдау, талқылау, пікір ұсыныстарды жинақтай отырып, оны түзету жолдарын қарастыру.
Көріп жүргеніңіздей, бүгінгі қазақ тілі арғысын айтпағанда, кешегі Мұхтар Әуезовтің, Бердібек Соқпақбаевтың, тіпті күні кеше дүниеден озған Әбіш Кекілбаевтың тіліндегі қазақы болмысынан ажырап, қарабайырланып барады. Әсіресе бұқаралық ақпарат құралдары мен әлеуметтік желінің тілі, сөз мәдениеті тілге сәл болса да жаны ашитын адамның өзін қатты алаңдатарлық жағдайда.
Неге тіліміз өзінің ұлттық болмысынан айырылып қалды? Неге біз сөйлемді орысша құрайтын болдық?
Жақында әріптесіміз Назгүл Қожабек әлеуметтік желіде «Қазіргі қазақ тілі – сөздері ғана қазақша орыс тілі» деп жазды. Шындық. Әрине, бұл жерде «Неге бұлай болды?» – деген сұрақ туады. Меніңше, мұның бірнеше себебі бар.
Ең басты себебі, кеңестік заманда қазақ тілі екі реформаны бастан кешті, 1940 жылдан бастап қазақ әліпбиінің орыс графикасына негізделуі тіліміздің біршама өзгерістерге ұшырауына әкелді. Жаңа әріптермен қоса, жаңа термин, оларды дыбыстау мәжбүрлігі қоса енді. Осыдан келіп, жазуымыз, жазылғанды оқу барысында сөйлеуіміз, дыбыстауымыз, сөйлеу аппаратымыз өзгерді. Біз осы ұйықтан әлі шыға алмай келеміз. Бұдан бөлек бүгінде БАҚ-тың сөзі қазақша сияқты болғанымен құрылымы орысша болуына, соған байланысты тіл заңдылықтары мен ережелердің бұзылуына төмендегі себептер де әсер етуде.
Біріншіден, елмен қоян-қолтық жұмыс істеп жатқан мемлекеттік органдар мен квази-мемлекеттік субьектілері, ел экономикасында елеулі орны бар компаниялар мен бизнес құрылымдар өздерінде өткен ісшаралар бойынша таратылатын баспасөз ақпараттарын (пресс-релиз) негізінен әуелі орыс тілінде әзірлейді, содан соң оны қазақ тіліне аударады.
Екіншіден, сол орысша ойлау жүйесімен, сөз саптауымен, орысша сөйлем құрау заңдылықтарымен жазылған баспасөз ақпараттары бүкіл БАҚ-қа таратылады. Ал БАҚ құзырлы органдар берген ақпаратты өзгертуге жүрексінеді, сөйтіп сәл өзгерістер жасағандай болғанымен ақпаратты сол қалпы беруге тырысады. Осыдан келіп бізде жазу стилі «пресс-релиздік» газеттер мен басқа да ақпарат құралдары пайда болғаны бір бөлек, жазуымызда, сөйлеуімізде кесек-кесек орыс тілінің сөз оралымдары пайда болды.
Үшіншіден, осы қасаң баспасөз ақпараттарынан алынған хабарды оқыған оқырман, естіген тыңдарманның да сөз саптауы, сөйлем құрауы бірте бірте орысшаланып кетті.
Бұл жерде «Неліктен ақпарат таратушы баспасөз қызметі орысшадан аудармай, бірден қазақша әзірлемейді?» – деген сұрақ туатыны анық.
Өйткені біздегі заңдар алдымен орыс тілінде жазылады, содан соң қазақшаға аударылады. Аудармашы заңның орыс тіліндегі түпнұсқасынан ауытқымауға тиіс. Бұл жерде еркін аударма жүрмейді. Сондықтан тіпті баспасөз ақпараттары қазақ тілінде болғанның өзінде заң мәтінін немесе атауын, заң өзіне нысан етіп отырған мәселені жазу барысында сәйкессіздік болмауы үшін сол орыстілді түпнұсқадан ауытқымауға тырысуға мәжбүр.
Тағы бір себеп, заңдардан бөлек еліміздегі үлкенді-кішілі жиындардың көпшілігі негізінен орыс тілінде өтеді немесе қазақша оқылатын баяндаманың өзі алдымен орысша дайындалып, содан соң қазақшаға аударылады. Бұл — қазақша заң немесе баяндама жаза алатын қазақтар құрып кетті дегенді білдірмейді, оның басты себебі, сол ақпаратты сұратушы басшылардың мемлекеттік тілді толыққанды меңгермегендігінде немесе мүлде білмейтіндігінде.
Қазақтілді журналистердің бәрінің басынан өтетін бір ақиқат бар. Ол өмірінде бір рет болса да ақпаратты орыс тілінен аударып пайдалануына тура келеді. Ал аудармамен күнделікті айналысып жүрген адам бірте-бірте тілі орысшаға ауыса бастағанын өзі де байқамайды.
Бұл айтылғандардан бөлек, бүгінде әлеуметтік желі тілі өзі бүліне бастаған тілімізді мүлде қарабайырландырып жіберді.
Міне, осыдан келіп тіл жанашырлары «Анау сөзді неге олай пайдаланамыз, оның дұрысы былай ғой» деп шырылдайды. Неге жаппай сауатсыздық белең алып барады деп алаңдаушылық білдіретіндер қатары да күн санап өсіп жатыр.
Әрине, желіде отырғандардың бәрі тіл мамандары емес. Алайда олар 11 жыл мектепте оқыды емес пе? Мәселе тілді меңгеру деңгейінде ғана емес, әр адамның тіл тазалығын, тіл мәдениетін сақтаудағы жауапкершілігінде жатқан сияқты.
Сондықтан басқосудың мақсаты да сол сөйлеу, жазу мәдениетін қалыптастыру, қазақ тілінің мәйегіне қайта оралудың жолдарын іздестіру болды.
Кездесу барысында сөз алған сенатор, белгілі қаламгер Нұртөре Жүсіп қазіргі қазақ қауымына ана тіліміздің айналасындағы ауызды қу шөппен сүрткен «құрыды, бітті» деген сыңайдағы байбаламнан арылып, нақты іске көшу керек деп ой түйді. Бұл күндері қазақ тілі араласпайтын сала жоқ. Ал банкомат тетігі алдында тұрып, қазақ тілін таңдау – әркімнің азаматтық борышы. Дегенмен сөз мағынасына мән бермейтін жағдайлар кездеседі. «Ал оның себебі – кітап оқымауда, – деді сенатор. – Төрт жыл жоғары оқып, кітапхананың қай жақта екенін білмей бара жатқан жоғары оқу орнының түлегін кездестірдім. Ондайлардан не күтуге болады?!».
Қазақстан Республикасы Парламенті Сенатының депутаты Дана Нұржігіт отандық телеарна саласындағы мәнерлеп сөйлеудің эталонына айналған жұлдыздар шоғыры шыққан дикторлар мектебінің жойылуы қазақ тілінің әуездік қасиетіне кері әсер еткенін айтты.
Белгілі редактор-журналист, әлеуметтік желіде белсенді пікір білдіріп жүрген медиатренер Назгүл Базарғалиқызы Қожабек отандық медиа саласында жүрген журналистер үшін сөздерді дұрыс қолдану жөнінде нұсқаулық қажет деген ойын білдірді.
Бұл пікірді А. Байтұрсынов атындағы Тіл білімі институтының бас ғылыми қызметкері, филология ғылымдарының докторы, профессор Нұркелді Уәли жалғастырды. Ғалым сөздерді дұрыс қолдануға қатысты ұсыныстарын ортаға салды.
Журналист Нартай Аралбайұлы телеарна саласының өзінде жұмыс барысында күніне жүз рет қолданылатын, ана тілімізде лайықты баламасы табылмай жатқан терминдер жеткілікті екенін айтып, әсіресе әлеуметтік желідегі танымалдылыққа ие болу үшін кейбір қадамдарға әдейі баратындар бары туралы сөз қозғады.
Онлайн басқосудың нәтижесінде қатысушылар берген ұсыныстар негізінде төмендегідей Қарар қабылданды.
1. Меншік нысанына қарамастан республика аумағында тіркелген барлық БАҚ «Бұқаралық ақпарат құралдары туралы» Қазақстан Республикасы Заңының 3-бабын (бұқаралық ақпарат құралдарының тілі) сақтауды қамтамасыз ету.
2. Теле радиоарналар мен мерзімді баспасөз беттерінде, электронды БАҚ-та ресми және басқа да хабарларды мемлекеттік тілде тарату және насихаттау кезінде орын алатын қателерге тұрақты түрде мониторинг жүргізіп, себептерін анықтауды қамтамасыз ету.
3. Меншік нысанына қарамастан БАҚ арқылы мемлекеттік тілде жүргізілетін барлық телехабарлар мен жарияланатын мақалалардың дұрыстығына жауапкершілікті бірінші басшыға жүктеуді қамтамасыз ету.
4. Мемлекеттік тілде хабар тарататын БАҚ өкілдері үшін танымал сала мамандарын, медиатренерлерді, осы саланы зерттеп жүрген лингвист-ғалымдарды тарта отырып арнайы оқу курстарын ұйымдастыру.
5. Еліміздің барлық бұқаралық ақпарат құралдарының назарына хабар тарату кезінде «Termincom.kz», «Еmle кz», «Sozdikgor.kz» сайттарын пайдалану керектігін жеткізу және бақылауға алу.
6. Бұқаралық ақпарат құралдарында хабар тарату мен мақалалар жариялау кезінде жол берілген қателерді жинақтап, саралап, түріне қарай жіктей отырып «Қателер сөздігін» дайындауды ұйымдастыру.
7. БАҚ саласындағы мемлекеттік тілді дамыту мақсатында тіл жанашырлары тобын құру және оның жұмысын ұйымдастыру.
8. Жергілікті жерде мемлекеттік тілдің қолданыс аясын кеңейтіп, тіл тазалығын қамтамасыз ету мақсатында өңірлерде хабар тарататын БАҚ пен интернет-ресурстарға тұрақты түрде мониторинг жүргізуді ұйымдастыру.
10. Жиі қате қолданылатын сөздер мен сөз тіркестерін анықтап, «Қателер сөздігіне» ұсыныстар әзірлеу;
11. Өңірлердегі тіл жанашырларымен бірлесіп БАҚ саласында орын алған өрескел қателерді анықтап, көмек көрсетуді ұйымдастыру.
Сөзді бұзатын да түзей алатын да өзіміз. Журналистер өздері сөзді қалай болса солай бұзып қолданса, басқаға қалай үлгі болмақ?!
Кездесу барысында «Тіл комитеті бұдан кейін барлық БАҚ құралдарына мониторинг жасап, қате сөз қолданыстарына талдау жасап, түзету туралы ресми хат жолдасын, арнайы сайтта сол басылымдар жіберген қателер ілініп тұратын болсын» деген ұсыныс айтылды. Бұл ұсынысты Тіл комитеті қабыл алды. Дұрыс жазу, дұрыс сөйлеп, сөз мәдениетін сақтау үшін тілші маман болу міндетті емес. Тіпті сіздің мамандығыңыздың тілге еш қатысы болмаса да сауатты сөйлеу, жазу әр азаматтың қанына сіңген әдетіне, мәдениетіне айналуы тиіс.
Әділбек Қаба,
ҚР Мәдениет және спорт министрлігі,
Тіл саясаты комитетінің төрағасы
